من ترانه 51 سال دارم - سرمایه گذاری ایکیوسی

می گویند ما ملت شعر هستیم اما بدیهی است اگر همین حالا از دفتر روزنامه بیرون برویم و از همین ملت شعر بخواهیم یک غزل از حافظ بخوانند، اغلبشان همان یک بیت آغازین دیوان را خواهند خواند و خلاص اما همان عابرهای پیاده رو می توانند برای ما چند ترانه را از حفظ بخوانند.

ترانه هایی که در حافظه تاریخی مردم نقش بسته است؛ همان حافظه ای که به کوتاهی متهم است. مردم ترانه ها را می شنوند و موسیقی به آنها یاری می نماید ترانه ها را تا ابد به خاطر بسپارند.

راستش را بخواهید ما در بخشی از این صفحه نوشته ایم که ترانه را باید مثل شعر جدی گرفت و اساساً تقسیم بندی با وجوه معین تفکیک را چه بسا مردود دانسته ایم بنابراین اینجا نمی خواهیم به کسی خرده بگیریم که چرا کسی غزل حافظ را حفظ نیست درحالی که مثلاً ترانه ای با صدای احسان خواجه امیری را از بر است. نه، می خواهیم بگوییم اتفاقا ترانه نوع بسیار مهمی از ادبیات فارسی است، چون توانسته چنین همه گیر شود.

ترانه فارسی از صدسال پیش روی پای خود ایستاده، زانو صاف نموده و به یاری موسیقی آمده تا خوراک کلامی درخوری داشته باشد.

این که می گوییم صدسال پیش به خاطر آن است که نخستین کلماتی را که شبیه ترانه های امروزی هستند اگر تبارشناسی کنیم، یحتمل به همان صدسال پیش می رسیم؛ قرنی که حالا در روزهای پایانی آن به سر می بریم.

در این دو صفحه با ترانه نویسی برای موسیقی پاپ سروکار داشته ایم و عجالتا دیگر اشکال ترانه نویسی مثل تصنیف را به کناری نهاده ایم تا در فرصتی دیگر برویم سروقتش.

ترانه نویسی در ایران چه تاریخی دارد؟

نیم قرن شیدایی

همانند بسیاری از هنرها تاریخ دقیقی برای ظهور ترانه و این که چه کسی اولین ترانه را سروده نمی توان یافت.

پیشینه ترانه سرایی در زبان پارسی به متون ساسانی باز می شود و خسروانی هایی که به باربد منسوب است.

در ادبیات پس از اسلام و با نفوذ ادبیات و عروض عرب قالب ها و اشکال شعری آنان نیز به سرعت در بین ایرانیان رواج می یابد.

از این زمان تا دوره قاجار به صورت پراکنده به ترانه با تعابیر مختلف اشاره شده است، همانند: حراره گویی که اشعاری بود که مردم می ساختند و می خواندند. ترانه در متون قدیمی عموما به معنای رباعی به کار رفته است.

در هر صورت آنچه از این سال ها به دست ما رسیده، ادبیات رسمی و قالب های کلاسیک است. این اشعار به همراه موسیقی و به آواز نیز خوانده می شده ولی اشعاری که خارج از قالب های کلاسیک و صرفا برای اجرای موسیقیایی سروده شده، در دست نیست.

تنها می توان به فهلویات اشاره نمود که در قالب دوبیتی، همراه با ساز خوانده می شده است. قدیمی ترین نمونه های فهلویات، دوبیتی های منسوب به باباطاهر است. اما اینها تبار ترانه است.

باید دید ترانه ای که امروز می شناسیم از کجا پا گرفته است. تعریفی که امروزه از ترانه و ترانه سرایی ارائه می شود با علی اکبرخان شیرازی متخلص به شیدا (1222- 1285 ش مدفون در ابن بابویه شهر ری) آغاز می شود.

او بی شک و به زعم بسیاری احیاگر هنر ترانه سرایی در دوره معاصر است که با آگاهی و تسلط بر ظرایف شعر و موسیقی به تصنیف سازی پرداخت و به آن وجه ادبی بخشید. قدیمی ترین تصنیف هایی که امروزه به صورت کامل در اختیار داریم، از شیداست.

تصنیف هایی چون امشب شب مهتابه، بت چین، دوش دوش ، عقرب زلف کجت ، شب وصل ، سلسله موی دوست ، در فکر تو بودم ، صورتگر نقاش چین و... . تا پیش از شیدا، تصنیف فاقد شکل ادبی و رسمی بوده و دارای عباراتی سخیف و مبتذل بوده است. اما آنچه امروز به آن ترانه می گوییم با کاری که شیدا می کرد و تصنیف گفته می شد هم فرق دارد.

با تأسیس رادیو در سال 1319 و تغییر و تحولات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی بعد از شهریور 20 در کشور، موسیقی و به تبع آن ترانه سرایی رنگ و بویی دیگر می یابد.

از این دوره رادیو به عنوان رسانه ای فراگیر که در دسترس همگان واقع شده است، به مهم ترین و تأثیرگذارترین صندلی عرضه موسیقی آن سال ها و معین نماینده ذائقه موسیقیایی جامعه بدل می شود و تا دهه های بعد این نقش را حفظ می نماید.

مهم ترین جریان های قابل آنالیز موسیقی آن سال ها در رادیو و سینما شکل می گیرد که البته در این میان رادیو، رسانه مؤثرتری است.

در این میان ترانه سراهایی را می توانیم نام ببریم که برای موسیقی کلاسیک ایرانی ترانه می نوشتند اما چون در این دو صفحه ترانه نویسی برای موسیقی پاپ را مد نظر داریم، از آنها می گذریم تا در گزارشی دیگر به آنها بپردازیم.

کار ما در واقع از ابتدای دهه 50 و بروز موج نوی ترانه نویسی آغاز می شود؛ بسیاری ترانه دو ماهی شهیار قنبری را آغازگر این جریان می دانند.

این ترانه در زمستان 49 نوشته و در بهار 50 منتشر می شود. خیلی زود ایرج جنتی عطایی، اردلان سرفراز و بعدها کسانی چون زویا زاکاریان، منصور تهرانی و... به این جریان می پیوندند و به نوشتن آثاری می پردازند که از یک سو مقبولیت و محبوبیت در میان عامه مردم پیدا می نماید و از سویی دیگر وجه ادبی و رسمی خود را حفظ می نماید.

ترانه سرایی نوین با تاخیری 50ساله نسبت به شعر معاصر از زیر سایه سنگین شعرکلاسیک رها می شود و به عنوان عنصری پویا در زندگی شهروند معاصر ایرانی حیات خود را آغاز می نماید. دوره بعدی که با وقوع انقلاب اسلامی آغاز می شود، به نوعی ادامه ترانه سرایی نوین ایران است.

جریان های مهم ترانه نویسی پاپ این دوره را با تاخیری حدودا دو دهه ای می توان به این صورت دسته بندی کرد: در دهه 60 به جز سرودهای مناسبتی صدا و سیما چندان خبری از ترانه پاپ فارسی نبود. از سال های اول دهه 70، صدا و سیما دست به فراوری آثار پاپ می زند که البته بیشتر سرودند تا ترانه. از سال 76 اما ترانه نویسی برای موسیقی پاپ دوباره جان گرفت.

سال های آغازین این حرکت منطقا با فراوری آثاری آغاز شد که ادامه دهنده جریان های منقطع 20 سال پیش بود ولی رفته رفته عموم این آثار شکل مستقلی به خود گرفته است.

با این که بیش از یکصد سال از عمر ترانه سرایی می گذرد، نخستین گام ها در زمینه ارائه بن مایه های نظری و تبیین معیارهای زیبایی شناسانه ترانه نویسی نیز اخیرا صورت گرفته است.

آیا ترانه، ادبیات است؟

ترانه مهم است؛ در حد نوبل

باور منحطی است که می گوید ترانه، صورت تقلیل یافته ای از شعر است. در چه بسیار انجمن های ادبی که هنوز و همچنان وقتی شاعری پشت تریبون شعرخوانی می رود، نگاهی که به فراوری و فرایند فراوری اثر او به عنوان امر خلاقه شکل می گیرد، نگاهی است واجد ارزش های والای ادبی، اما همان شاعر اگر برای خواندن ترانه ای پشت همان تریبون برود و برای همان عده ای که شعرش را شنیده اند، ترانه ای بخواند، اثری که فراوری نموده، به عنوان متنی که خب، ترانه است و شعر نیست تعبیر می شود.

هنوز کسانی که در مرز این دو (شعر و ترانه) زیست و فعالیت می نمایند یا به این هردو علاقه نشان می دهند، به وجوه تفکیک سفت و سختی در این بین قائلند؛ وجوهی که تاکید همچنان بر آنها، به فرسایش بحث مدام و بی ارزش مقام والاتر شاعر از ترانه سرا دامن زده است.

اما همه آنها که به این وجوه تفکیک، باور دارند، در تحلیل ماهیت آن به سر می برند، غافل از این که مرور زمان و گذشت روزگار بر هر دو عرصه، ماهیت آنها را نیز می تواند دستخوش تغییر و از این رو تحلیل های این عده را از درجه اعتبار ساقط نموده باشد.

ترانه سرایی، مدت هاست با مصادیق معتبری که به دست داده، انگاره فوق را نامعتبر نموده است. علاوه براین، مدت هاست در دنیا نقد، ارزش ها و هنجارهای ادبی، سنجه های دیگری را جز چندوچون ژانرها و قالب های گوناگون ارائه، مدنظر قرار می دهند.

معیار سنجیدن ارزش های ادبی یک متن، مدت هاست دیگر داستان و شعر و نمایشنامه و ترانه بودن آن نیست و ساده انگارانه است این فرض را به عنوان یکی از پیش فرض ها در عمل نقد دخالت دادن.

چنانچه آموزشگاه نوبل، چند سال پیش جایزه ادبیاتش را به باب دیلن به عنوان ترانه نویس داد تا یکسره خط بطلانی بکشد بر این باورهای کهنه؛ جایزه ای که گفته می شود سال هاست به چهره های مهم اعطا نمی شود اما کسانی که پشت این تحلیل می ایستند به یک نکته دقت ندارند و آن این که نوبل ثابت نموده می خواهد جایزه ای نه برای تشویق و تجلیل، بلکه جایزه ای برای جریان سازی باشد.

در همین پنج سال اخیر، جایزه نوبل ادبیات، دو بار به کسانی داده شده که فعالیت شان اغلب بیرون از ادبیات مورد تحلیل قرار می گرفته است. سال 2015 نوبل به سوتلانا الکسویچ رسید که کارش نوشتن گزارش و جستار بود نه رمان، و سال بعدش هم به کسی رسید که خواننده است و ترانه می نویسد یعنی باب دیلن.

خب، بدیهی است که اعضای آموزشگاه نوبل می دانند با وجود چهره های مهمی از ادبیات که هنوز این جایزه سوئدی را به خانه نبرده اند، عجیب است جایزه شان را بدهند دست باب دیلن ترانه نویس. اما به نظر می رسد آنها گاه می خواهند با اعطای جایزه، پیامی را مخابره نمایند. یعنی می خواهند جریانی ایجاد نمایند. این بار شاید آنها می خواستند با اعطای مهم ترین جایزه ادبی دنیا به یک ترانه نویس، بگویند ترانه مهم است هم تراز با شعر و رمان.

آن وقت مسخره نیست ما اینجا در تهران بنشینیم و همچنان درباره این که ترانه، گونه ای ادبی هست یا نه بحث کنیم و اگر شاعر هستیم سینه سپر کنیم و اگر ترانه نویس، سرمان را پایین بیندازیم؟

سهم تلویزیون در اعتلای ترانه نویسی فارسی چقدر است؟

تـرانـه تیتـراژ

در جریان شناسی ترانه نویسی ایران خواهیم نوشت که به ویژه در دهه 80، تیتراژ مجموعه های تلویزیونی، ترانه را دوباره به عرصه عموم کشاندند. تیتراژها، رابطه ای تنگاتنگ میان هنر تصویر و موسیقی برای گسترده تر کردن دایره مخاطبان هر دو هنر ایجاد کردند. شاید نخستین بار با تیتراژها بود که به نام نویسندگان ترانه ها توجه شد.

تا پیش از آن فقط خواننده بود که اسمش به گوش می رسید و نهایتا شاید آهنگسازها را هم تعدادی از مخاطبان که ماجرا را جدی تر دنبال می کردند می شناختند، اما با جدی ترشدن و همه گیرشدن جریان ورود خواننده ها به تیتراژ برنامه های پرمخاطب، ترانه سراها هم چهره شدند. به یاد بیاورید افشین یداللهی را یا عبدالجبار کاکایی را در دهه 80 که ترانه نویسی آنها را شهره کرد. با این که شاید نخستین باری پس از انقلاب که تیتراژ یک مجموعه تلویزیونی بابت آهنگ و ترانه اش به چشم آمد، سال 1373 بود.

آن سال، محمد اصفهانی که بعدها ازجمله چهره های فعال در عرصه تیتراژخوانی در تلویزیون شد، اولین تجربه تیتراژخوانی اش را در سریال آوای فاخته تجربه کرد و ترانه سرای اثری که او خواند، ساعد باقری بود.

ارمغان تاریکی یکی دیگر از نقاط عطف کارنامه تیتراژخوانی محمد اصفهانی بود که با ترانه ای از عبدالجبار کاکایی ساخته شد. اما جز این ها که به دهه 70 مربوط است، دهه 80 را باید عصر تحول و قدرت دریافت ترانه نویسی در تلویزیون دانست.

تیتراژ های مجموعه های تلویزیونی در این دهه آن قدر مهم شدند که گاه لازم بود برای این که ترانه نویس یا خواننده شناخته شده ای باشی، حتما باید برای تیتراژها می نوشتی یا می خواندی. افشین یداللهی بود که همه معادلات تیتراژخوانی در تلویزیون را جابه جا کرد. او آن قدر به چشم آمد که گاه خواننده ها را هم تحت الشعاع خود قرار می داد.

علی معلم دامغانی هم درصدد تقویت وجه گفت وگویی و محاوره ترانه ها بود و دوگانه او با مجید اخشابی، برسازنده چندین تیتراژ تلویزیونی فراگیر بود. ترانه نویسی برای تیتراژها محدود به سریال ها هم نماند.

دیگر برنامه های تلویزیونی نیز نمی خواستند از قافله عقب بمانند و در مواردی نه تنها عقب نماندند بلکه کجاوه شان پیشتر از سریال ها هم می رفت. به یاد بیاورید برنامه ماه رمضانی ماه عسل که هر سال تیتراژش آن قدر گل می کرد که بین خواننده ها و ترانه سراها رقابتی برای نوشتن و خواندن برای آن شکل می گرفت.

هرچند ترانه های تیتراژهای این برنامه پرمخاطب را اغلب روزبه بمانی بود که می نوشت. یکی از نقاط عطف تیتراژخوانی های تلویزیونی، تحولی بود که از جایی به بعد رخ داد.

انگار از جایی به بعد قرار بر این شد که محتوای ترانه تیتراژها باید ربطی وثیق به محتوای برنامه یا سریال داشته باشد. علی لهراسبی با خواندن چند ترانه از این دست، بیش از باقی به یاد می آید با ترانه هایی که از حدیث دهقان، پویا بیاتی و ... خواند.

پیمان طالبی - صابر محمدی - ادبیات و هنر / روزنامه خبرنگاران