تور استانبول ارزان: موضع دولت عثمانی درباره مشروطه ایران پیچیده است، ایرانیان ساکن استانبول دغدغه هویت ملی داشتند - سرمایه گذاری ایکیوسی

بهترین تجربه سفر را با تور استانبول ارزان در خاطراتتان ثبت کنید. از استانبول زیبا دیدن کنید و لحظات زیبایی را در این شهر تاریخی و تفریحی بگذرانید.

کتاب مشروطه ایران به روایت آرشیو عثمانی یک کار سندنگاری محسوب می گردد. با توجه به آثار پیشین شما که بیشتر رویکرد تحلیلی و تفسیری به تاریخ دارد، علت اینکه به سمت این سبک تاریخ نگاری سوق پیدا کردید چه بوده است؟ آیا پروژه خاصی مد نظر دارید؟

زمانی که من به این نتیجه رسیدم که مهمترین رسالت و مشی یک مورخ توصیف عمیق و گسترده است، خودم هم باید نشان می دادم که این امر در تحقیقات خودم از جایگاه ویژه ای برخوردار است. به همین علت بیشتر کارهای تحقیقی خود را به این سمت سوق دادم به عبارت دیگر به سمت کارهای کشفی رفتم. در تحقیقات کشفی، منابع تاریخی مانند سند اهمیت بیشتری پیدا می نمایند. به همین دلیل من یک پروژه تحقیقاتی کلانی را تعریف نموده ام و الان بدان مشغول هستم و آن هم بحث ایرانیان استانبول است. درباره ایرانیان استانبول تحقیقاتی اجرا شده است اما بسیار اندک و انگش شمار است. خانم فریبا زرینه باف در فرانسه مجموعه مقالاتی به انگلیسی و فرانسوی پیشتر منتشر نموده است که به نظر من کار ماز طریقی محسوب می گردد ولی به هر حال مجموعه ای از آگاهی ها در این باره را در اختیار ما قرار می دهد. ولی به هر حال ابعاد موضوع بسیار گسترده است و جا دارد که بسیار به آن پرداخته گردد. البته کارهای پراکنده ای هم در قالب مقاله و خاتمه نامه در ترکیه، اروپا و آمریکا اجرا شده است. اما وقتی من این آثار را مطالعه می کردم، متوجه شدم که این موضوع بسیار جای کار بیشتری دارد و برای فهم عمیق تر تاریخ معاصرمان لازم است به ایرانیان استانبول توجه ویژه ای داشته باشیم. باید توجه کنیم که در استانبول نخبگان ایرانی روزنامه منتشر می کردند، انجمن داشتند، فعالیت سیاسی می کردند، انجمن خیریه داشتند، به تجارت و بازرگانی مشغول بودند و... کلن ایرانیان استانبول با احرار ایران و علمای عتبات روابط وثیقی داشتند. پشتیبانی سیاسی و فکری و مالی و فرهنگی از تکاپوهای مشروطه خواهی در ایران از مهمترین دغدغه های آنان است.

این پروژه در یک سطح خاص تعریف شده یا دارای ابعاد دیگری هم هست؟

این پروژه تحقیقاتی را من در سه سطح تقسیم کردم: یک سطح نهادها و موسساتی است که ایرانیان استانبول تاسیس کردند مانند انجمن سعادت، انجمن

طی این چند سال در پی این بودم که گزارش عثمانی ها را درباره مشروطه خودمان در ایران داشته باشیم. چون ما گزارش اروپایی ها مخصوصا روس ها و انگلیسی ها رو درباره مشروطه داریم ولی گزارش عثمانی ها را درباره مشروطه ایرانی نداشتیم. برای پر کردن این خلا باید برویم سراغ آرشیو عثمانی ببینیم آنجا چه گزارش هایی وجود دارد. آن چیزی که در کتاب مشروطه ایران جمع شده است صد و یازده سندی هستند که در ارتباط با مشروطه ایران قرار دارند

مساوات، انجمن برادران و... درباره این انجمن ها اطلاعات ما الان بسیار اندک است. مثلا ما دقیقا نمی دانیم رئیس انجمن سعادت چه کسی بود؟! یا مثلا ارتباط اینها با علمای عتبات چگونه بوده است؟ همین طور با مشروطه خواستار ایرانی و تاجرانی که در استانبول بودند چه نوع مناسباتی داشتند؟ اطلاعات ما درباره اینها بسیار ناقص است. سعی می کنم در ادامه با انتشار اسناد فارسی و ترکی درباره انجمن سعادت اندکی آگاهی ها را در این باره بیشتر کنیم. یک کار دیگر هم بحث مدرسه ایرانیان در استانبول است که خوشبختانه کتابش در پژوهشکده تاریخ اسلام زیر چاپ است. این کتاب نشان می دهد که ایرانیان ساکن در استانبول چقدر دغدغه هویت ملی و زبان فارسی داشتند.

بخش دوم پروژه تحقیقاتی من شناسایی فعالیت های رجال ایرانی در استانبول و به طور کلی عثمانی است. دولتمردان، کنشگران سیاسی، فرهنگی و مالی در این بخش مورد توجه من هستند. امیرکبیر، میرزا جعفرخان مشیرالدوله، میرزا حسین خان سپهسالار، میرزا ملکم خان و ...

بخش سوم پروژه من کار روی نشریات فارسی زبان استانبول است که البته بخشی از اسناد آنها در این کتاب اخیر آمده است.

انگیزه اصلی شما برای روی آوردن به جمع آوری این اسناد چه بوده است؟

طی این چند سال در پی این بودم که گزارش عثمانی ها را درباره مشروطه خودمان در ایران داشته باشیم. چون ما گزارش اروپایی ها مخصوصا روس ها و انگلیسی ها رو درباره مشروطه داریم ولی گزارش عثمانی ها را درباره مشروطه ایرانی نداشتیم. برای پر کردن این خلا باید برویم سراغ آرشیو عثمانی ببینیم آنجا چه گزارش هایی وجود دارد. آن چیزی که در کتاب مشروطه ایران جمع شده است صد و یازده سندی هستند که در ارتباط با مشروطه ایران قرار دارند. پیشتر در کتاب نامه های ایران، گزارش مفصل یکی از دولتمردان عثمانی را درباره مشروطه ایران منتشر نموده بودم.

اسناد جمع شده در کتاب مشروطه ایران بیشتر چه سمت و سویی یا به عبارتی چه محتوایی دارند؟

در نگاه کلی نشان دهنده سیاست ها و رویکرد دولت عثمانی به تحولات مشروطه ایران است. گزارش هایی که درباره تحولات مشروطه در شهرهای مختلف ایران، رویدادها، موضع گیری های علما، سفرا، احرار به اتفاقات مهم مانند تحولات تبریز و رشت و فارس و ... در این اسناد بازتاب یافته است. گزارش های مفصل سفیر عثمانی در تهران هم حاوی اطلاعات بسیار ارزشمندی است که در این کتاب آمده است.

یک مسئله ای که ممکن است با مطالعه این کتاب برای مخاطب به وجود بیاید عدم انسجام و پراکندگی ظاهری اسناد است فکر نمی کنید که این سبک سندنگاری باعث می گردد تا محتوایی مستتر در کتاب برای مخاطب آشکار نگردد؟

شاید به تعبیری این حرف درست باشد اما ببینید این کتاب یک اثر تالیفی نیست. یعنی من قصد این را نداشته ام که این اسناد را آنالیز و تجزیه و تحلیل کنم این امر را بر عهده مشروطه پژوهان گذاشته ام و فکری می کنم این کار باید از طریق ایشان بگیرد. اسناد براساس ترتیب تاریخی و سپس موضوعی چیده شده اند. سعی نموده ام شرحات کوتاهی به ضرورت برای برقراری ارتباط بیشتر خوانندگان با اسناد در پاورقی ها بیاورم. اما تجزیه و تحلیل آنها به عهده مشروطه پژوهان عزیز است که ان شاءالله برایشان مفید باشد. مواضع دولت عثمانی و روسیه درباره ستارخان و تحولات تبریز، مواضع علمای نجف، اتفاقات عتبات مانند کتک خوردن سیدکاظم یزدی از طلاب مشروطه خواه، اعطای نشان دولت عثمانی به محمدعلی شاه و... از موضوعاتی است که در این اسناد بدان ها اشاره رفته و بسیار مهم است.

با این حساب اگر امکان دارد خود شما درباره رویکرد عثمانی نسبت به مشروطه ایران کمی شرح دهید.

این اسناد به خوبی نشان می دهد که رویکرد عثمانی نسبت به مشروطه ایرانی چیست. درباره کلیت موضوع می توان گفت موضع دولت عثمانی درباره مشروطه ما موضع پیچیده ای است که خیلی از پژوهشگران به آن توجه ننموده اند. ما اگر خوشبین باشیم می توانیم بگوییم که از زمان پیروزی مشروطه در ایران، سفیر دولت عثمانی شمس الدین بیک و بیشتر عثمانی ها هوادار مشروطه بودند. درست است که در عثمانی آن موقع عبدالحمید دوم که فرد مستبدی بود اما دولت عثمانی به طول کل طرف مشروطه ایرانی را می گیرد. این امر خیلی مشهود است. در اسناد همین

این اسناد به خوبی نشان می دهد که رویکرد عثمانی نسبت به مشروطه ایرانی چیست. درباره کلیت موضوع می توان گفت موضع دولت عثمانی درباره مشروطه ما موضع پیچیده ای است که خیلی از پژوهشگران به آن توجه ننموده اند. ما اگر خوشبین باشیم می توانیم بگوییم که از زمان پیروزی مشروطه در ایران، سفیر دولت عثمانی شمس الدین بیک و بیشتر عثمانی ها هوادار مشروطه بودند. درست است که در عثمانی آن موقع عبدالحمید دوم که فرد مستبدی بود اما دولت عثمانی به طول کل طرف مشروطه ایرانی را می گیرد

کتاب کاملا می توان مشاهده نموده که چه اندازه شمس الدین بیک با مشروطه خواستار همراه است. این خوش بینی هم تا حدی واقع بینانه است اما نکته دیگری هم وجود دارد که ما باید به آن توجه کنیم در واقع عبدالحمید دوم این قدر آدم ساده ای نبود که اجازه بدهد به این راحتی مشروطه خواستار ایران در عثمانی اجازه فعالیت داشته باشند و استانبول تبدیل به یکی از پایگاه های مشروطه خواهی ایرانیان بگردد. عبدالحمید دوم چرا این اجازه را می دهد؟ او که خود مواضع سختی علیه مشروطه خواستار عثمانی دارد و همه را به پاریس و لندن و دیگر شهرهای اروپا فراری داده است.

با این حساب می توان گفت که عثمانی در نهایت حامی مشروطه طلبان ایرانی بوده است آیا این سخن درستی است؟

اینجا یک نکته برای وجود دارد که به آن توجه نشده است. عثمانی هم در پی حمایت از مشروطه خواستار است هم در پی همراهی با دولت ایران. به خاطر اینکه هر دو ضعیف شوند و بیشتر از همه دولت ایران. چون به هر حال مسائلی مانند حدود با ایران داشتند. فلذا هوای هر دو را داشت تا هر دو را تضعیف کند. این نکته ای است که به خوبی در اسناد این کتاب بازتاب یافته است. در واقع تقویت نیروهای اپوزیسون دولت ایران، سیاست پیچیده ای بود که عبدالحمید دوم از طریق دولتمردان تجددخواه خود در تهران دنبال می کرد. نکته بسیار مهم دیگری که درباره این اسناد باید به آن توجه کنیم ارائه روایت درون اسلامی از مشروطه ماست. یعنی روایت دولت مسلمانی در باره مشروطه ای که در دولت مسلمان دیگری اتفاق افتاده است.

ولی به هر حال بیان این موضوعات برای مخاطب احتیاج به تفسیر و تحلیل دارد شاید اصلا مخاطب متوجه این موضوعات نگردد فکر نمی کنید باید این نکات در کتاب گفته گردد؟

بله این مسئله است اما من بارها گفته ام که این گام دوم در پژوهش های تاریخی است. بازخوانی و ترجمه این اسناد گام اول است که باید انجام گردد. بعد محققان ما به این تفسیرها و تحلیل می رسند. وقتی استاد برجسته ای مثل دکتر سهراب یزدانی درباره این کتاب عنوان می نماید که از این به بعد پژوهش درباره مشروطه ایران بدون رجوع به این اثر امکان پذیر نخواهد بود، نشان می دهد که مشروطه پژوهان فاضل ما متوجه این موضوع هستند.

با اینکه می دانیم بسیاری از اتفاقات و تحولات اجتماعی و فرهنگی ما در پیوند ارتباط با تاریخ عثمانی بوده است چرا شما در این کتاب مسائل اجتماعی و فرهنگی را آنقدر که باید پر رنگ ندیده اید و مورد توجه قرار نداده اید؟

دغدغه ای که من در جستجوی اسناد داشتم تحولات فکری است و از این زاویه تحولات فرهنگی مورد توجه من هم هست. شاید به تحولات اجتماعی توجه کمتری داشته باشم. اما واقعیت امر این است که مناسبات ایران و عثمانی ابعاد بسیار گسترده ای دارد و کار یک نفر دو نفر نیست. هرکسی باید گوشه ای از کار را بگیرد و عمیق به آن بپردازد تا این پازل مطالعاتی تکمیل گردد. برای من تاریخ سیاسی و مسائلی مانند حدود و مرزها و دیگر دیگر مناقشات سیاسی بین دو دولت چندان اهمیتی ندارد. ترجیح من آنالیز تحولات و مناسبات فکری است و سراغ همین حوزه هم رفته ام. ولی بخش های دیگر هم باید در جای خود و بوسیله افراد دیگر مورد توجه قرار بگیرد.

در این راستا ابهامات زیادی هنوز باقی است. نهادهایی مثل دارالفنون و انجمن معارف هستند که خیلی مهم هستند؛ اما درباره این ها هم من چیز خیلی زیادی پیدا ننموده ام. درباره نظارت معارف عثمانی هم هنوز اسناد زیادی هست که منتشر نشده است و تا زمانی که این اسناد در آرشیو قرار نگیرند نمی توان درباره ابعاد آنها صحبت کرد. الان کسی مثل میرزا محسن خان تعیین الملک را داریم که چیزی حدود بیست سال سفیر ایران در عثمانی بوده است اما اسناد زیادی هم درباره این شخص وجود ندارد. مگر می گردد که تعیین الملک درباره مشروطه عثمانی گزارشی برای ایران نفرستاده باشد. اینها چیزهایی هست که ما هنوز پیدا ننموده ایم. حتی در آرشیوهای خودمان هم. به هر حال باید بدانیم که میرزا محسن خان تعیین الملک درباره مشروطه عثمانی چه گزارش های برای ایران ارسال نموده است.

آیا تمایل دارید همین شویه و رویه نگارش را ادامه دهید یا به سمت دیگری در تحقیقات فکر می نماید؟

من همین رویه را ادامه خواهم داد و اسناد بسیاری از رجالی که در عثمانی بودند را منتشر خواهم کرد. کسانی مانند میرزا جعفرخان مشیرالدوله، میرزا حسین خان سپهسالار و خیلی های دیگر.

منبع: ایبنا - خبرگزاری کتاب ایران