گرانی بنزین، اندازه مصرف را کم کرد؟! - سرمایه گذاری ایکیوسی

به گزارش همشهری، آمار ها می گوید دهک دهم یعنی طبقه ثروتمند جامعه همچنان بیشترین مصرف بنزین را به خود اختصاص داده است. میزان مصرف این دهک دست کم 10 برابر بیشتر از فقیرترین قشر جامعه است. این برایند تحقیق اجرا شده در مرکز آمار ایران است که می توان از آن به عنوان دنده معکوس رفتار مردم در برابر سهمیه بندی بنزین تعبیر کرد. این تحقیق آماری نشان می دهد شوک ناشی از اصلاح قیمت بنزین پس از مدتی تخلیه می شود و دوباره رفتار مصرف نمایندگان به حالت قبل از سهمیه بندی بازمی شود.

احتمالا چند روز مانده تا اجرای آزمایشی تغییر الگوی سهمیه بنزین، از خودرو به فرد، گزارش رسمی مرکز آمار ایران نشان می دهد: 14 سال پس از اجرای طرح سهمیه بندی بنزین، تغییر محسوسی در رفتار مصرفی خانوار ها و سیستم های حمل ونقل ایجاد نشده است. حالا پرسش اینجاست که اگر دولت بنزین را به جای خودرو، به همه ایرانیان بدهد، آیا تضمینی برای کاهش میزان مصرف بنزین وجود دارد؟ البته نکته مهم در گزارش نو مرکز آمار این است که سال گذشته میانگین مصرف بنزین یک خانوار فقیر شهری 133 لیتر در سال بوده؛ درحالی که یک خانوار ثروتمند ساکن دهک دهم 10 برابر بیشتر بنزین مصرف نموده؛ زیرا سرانه مصرف بنزین در دهک دهم 1675 لیتر بوده است.

نتیجه پژوهش اجرا شده در مرکز آمار ایران نشان می دهد سهمیه بندی بنزین هرچند مصرف این فرآورده ها را تا میزان ای کم نموده و هزینه حمل ونقل را افزایش داده، اما رشد تعداد خانوار های استفاده نماینده از خودرو های شخصی در منطقه ها شهری به وضوح بیانگر این واقعیت است که سهمیه بندی بنزین باعث افزایش اقبال مردم به استفاده از خدمات حمل ونقل نشده است.

یافته های دفتر جمعیت، نیروی کار و سرشماری مرکز آمار ایران حکایت از آن دارد که در سال 1386 تعداد استفاده نمایندگان از خودرو های شخصی در منطقه ها شهری 31.3 درصد و در منطقه ها روستایی 12.8 درصد بود و در سال گذشته و با گذشت بیش از 14 سال تعداد استفاده نمایندگان از خودرو های شخصی منطقه ها شهری به 53.1 درصد و در منطقه ها روستایی به 34.1 درصد رسیده است.

به گزارش همشهری، به نظر می رسد این تغییر رفتار شهفرایندان ایرانی در استفاده بیشتر از خودرو های شخصی عمدتا ناشی از یک تغییر در فرهنگ مالی و البته خطای دولت ها در اجرای طرح سهمیه بندی بنزین است؛ زیرا صرف افزایش قیمت این فرآورده به جای اصلاح تدریجی آن نه تن ها باعث کمتر شدن تردد خودرو ها نشده، بلکه پس از شوک اولیه افزایش قیمت بنزین، مردم به آن عادت نموده و همین مسئله باعث شده تا حتی صنعت خودروسازی هم به سمت فراوری خودرو های با مصرف سوخت پایین تر نرود.

مرکز آمار ایران 14 سال پس از اجرای طرح سهمیه بندی بنزین می گوید: شاید هنوز برای آنالیز نتایج سهمیه بندی بنزین و صدور کارت سوخت خیلی زود باشد، با این حال سهمیه بندی بنزین، هرچند افزایش هزینه های حمل ونقل را در پی داشته، ولی به نظر می رسد اجرای توزیع بنزین با کارت سوخت موجب مدیریت در مصرف بنزین به وسیله دارندگان خودرو و کاهش مصرف سوخت خودرو در سطح کل کشور شده است. البته بخشی از کاهش مصرف بنزین یک خودرو را می توان به تعویض خودرو های فرسوده و جایگزینی با خودرو های نو در 2 دهه اخیر نسبت داد و دوگانه سوز بودن برخی خودرو ها موجب تغییر مصرف از بنزین به گاز مصرفی اتومبیل شده که البته تأثیر آن بر خودرو های شخصی بسیار ناچیز است.

تازه ترین گزارش این نهاد نشان می دهد: تعداد خانوار های استفاده نماینده از اتومبیل شخصی در منطقه ها شهری در سال 99 نسبت به 86، حدود 1.7برابر و این نسبت در منطقه ها روستایی 2.7برابر شده و از آنجایی که در طرح هزینه و عایدی خانوار تعداد اتومبیل های مورد استفاده خانوار پرسیده نمی شود، لذا این نسبت با توجه به اینکه برخی از خانوار ها بیش از یک اتومبیل دارند، حتما بیشتر خواهد بود.

کرونا، بنزین و کارت سوخت

براساس این تحقیق، در سال هایی که بنزین سهمیه بندی بوده به جز سال 1399، فرایند مصرف کاهشی شده و اندازه میانه مصرف یک خانوار از سهمیه داده شده نیز کمتر بوده که به نظر می رسد عمده ترین علت افزایش مصرف در سال 99 به علت وجود پاندمی کرونا و لزوم رعایت پروتکل های بهداشتی بوده است که در نتیجه مصرف بنزین در منطقه ها شهری از اندازه سهمیه اختصاص یافته به هر خودرو، بیشتر شده است. افزون بر این در سال 1398 در منطقه ها شهری، مصرف میانه بنزین یک خانوار در 3 دهک آخر یعنی پرعایدیترین خانوار ها بالاتر از سهمیه اختصاص یافته بوده که قطعا بخشی از آن به علت وجود بیش از یک خودرو در این گونه خانوارهاست.

بعلاوه در سال 99 با وجود پاندمی کرونا و تمایل افراد به استفاده از وسیله حمل ونقل شخصی، در منطقه ها شهری فقط 5 دهک اول یعنی کم عایدیترین خانوارها، کمتر از سهمیه بنزین داده شده مصرف نموده اند و خانوار های دهک ششم تا دهم یعنی پرعایدیترین خانوارها، میانه مصرف بیش از سهمیه ماهانه داشته اند که به طور قطع دارا بودن بیش از یک اتومبیل در این گونه خانوار ها نیز در این مورد تأثیر داشته است. این در حالی است که در منطقه ها روستایی در سال های 1386، 1394 و 1398 فقط در دهک دهم یعنی پرعایدیترین خانوارها، میانه مصرف بنزین خانوار بیش از سهمیه بندی بوده و اندازه بنزین اضافه بر سهمیه به صورت آزاد خریداری شده و در بقیه دهک ها میانه اندازه مصرف بنزین یک خانوار کمتر از میزان سهمیه بندی است.

تغییر رفتار مردم در استفاده از حمل ونقل

مرکز آمار ایران می گوید: در سال 99 به علت پاندمی کرونا رفتار استفاده از وسایل حمل ونقل درون شهری و روستایی تغییر یافته و به سمت وسایل نقلیه با سرنشین کمتر رفته و بیشترین وسیله مورد استفاده انواع تاکسی و تاکسی تلفنی بوده است. از سوی دیگر به علت وجود قوانینی درخصوص لغو قرارداد ایاب و ذهاب کارکنان در ادارات، هزینه ایاب و ذهاب کارکنان در سال 99 کاهش یافته و از سوی دیگر به علت وجود کرونا و حضور نیافتن دانش آموزان در مدارس و نبود هزینه سرویس مدارس در هزینه های خانوار، در مجموع هزینه ایاب و ذهاب به محل کار یا محل تحصیل در منطقه ها شهری و روستایی کاهش یافته است.

یافته های آماری بیانگر این واقعیت است که انتظار می رفته به علت شیوع کرونا، هزینه های حمل ونقل برون و درون شهری و روستایی در سال 99 نسبت به سال های قبل کاهش یابد که این کاهش در انواع حمل ونقل به جز کرایه سواری بین شهری در منطقه ها روستایی رخ داده، اما در منطقه ها شهری سال 98 و 99 تقریبا ثابت مانده است.

سهم بنزین در سبد هزینه خانوار

طرح هزینه و عایدی خانوار ایرانی، شرایط قیمت سوخت و تغییرات آن در سبد هزینه و الگوی مصرفی شهفرایندان ایران را قبل و بعد از سهمیه بندی نشان می دهد که براساس آن نقش پررنگ خودروی شخصی در زندگی خانوار های ایرانی به حدی است که به رغم نداشتن مزیت نسبی در فراوری خودرو در کشور، داشتن خودروی شخصی و هزینه های مرتبط با آن فرایندی صعودی در سبد مصرفی خانوار های شهری و روستایی مشاهده می شود.

این گزارش می افزاید: کاهش سهمیه بنزین از 100 به 60 لیتر در سال 89 باعث کاهش مصرف این فرآورده شده، اما در سال های 94، 98 و 99 شاهد هستیم دوباره مصرف بنزین خانوار های ایرانی رشد کرد؛ با این تفاوت که در منطقه ها شهری مصرف بنزین از اندازه سهمیه بندی بیشتر و به طور میانه 32 لیتر بنزین به قیمت آزاد به وسیله خانوار ها خریداری شده است. به گفته مرکز آمار این فرضیه که خانوار های با عایدی بالاتر بنزین بیشتری مصرف می نمایند و در زمان سهمیه بندی هم می توانند هزینه بالاتری بپردازند، در رفتار و هزینه و عایدی بنزینی آن ها تأیید شده است؛ به گونه ای که افراد ثروتمند حتی در سال 86 که سهمیه بنزین ماهانه هر خودرو 100 لیتر بود، باز هم از بنزین آزاد استفاده می نموده اند و با کاهش سهمیه ها در سال 89، یک تغییر محسوس رخ داد؛ به گونه ای که 9 دهک اول کمتر از میزان سهمیه ماهانه 60 لیتر در سال 89 بنزین مصرف نموده و تنها دهک دهم یعنی ثروتمندان با عایدی بالا مصرف بالاتر از سهمیه داشته اند. این درحالی که در سال 94 با تک نرخی شدن بنزین و حذف کارت سوخت باز هم 2 دهک نهم و دهم ماهانه بیش از 60 لیتر بنزین مصرف داشته و بقیه مردم همچنان مصرف بنزین شان حدود ماهی 60 لیتر و حتی کمتر بوده است.

سال بنزین، سال کرونا

آبان 98 که بنزین دوباره افزایش قیمت پیدا کرد و اعتراض هایی را همراه داشت، انتظار می رفت که همچون سال های قبل مصرف بنزین کمتر شود. کرونا آمد و رفتار حمل ونقلی شهفرایندان تغییر کرد؛ به گونه ای که مرکز آمار می گوید در سال 1399 با وجود پاندمی کرونا و روی آوردن افراد به استفاده از وسیله حمل ونقل شخصی، فقط 5 دهک کم عایدی الگوی مصرف را رعایت نموده، اما مصرف میانه ماهانه خانوار های دهک ششم تا دهم بیش از سهمیه ماهانه بوده که باعث رشد میانگین مصرف سالانه بنزین در کشور شده است.

اقبال مردم به تاکسی

به گفته مرکز آمار ایران، بین سال های 89 تا 99 اقبال عمومی در منطقه ها شهری به سمت تاکسی تلفنی و تاکسی خطی بوده و استفاده از سرویس برای رفت وآمد به محل کار یا تحصیل و بعلاوه استفاده از خطوط اتوبوسرانی و مترو تا سال 98 افزایش داشته، ولی در سال 99 به علت وجود پاندمی کرونا هزینه خانوار در این بخش ها کاهش داشته است. از سوی دیگر هزینه جاری حمل مسافر با موتورسیکلت و مینی بوس داخل شهری در سال های یادشده ثابت بوده که با درنظر گرفتن افزایش نرخ تورم، می توان نتیجه گرفت که تعداد استفاده از موتورسیکلت و مینی بوس داخل شهری حتی کاهش یافته؛ این در حالی است که در منطقه ها شهری انواع هزینه حمل ونقل برون شهری تا سال 98 فرایندی صعودی داشته، ولی در سال 99 هزینه ها نسبت به هزینه مشابه خود در سال قبل کاهش پیدا نموده است. از سوی دیگر، خانوار های شهری از تاکسی برای جابه جایی بین شهری استفاده کمی داشته اند و میانه این هزینه برای یک خانوار در تمامی سال های مورد آنالیز اندک برآورد شده؛ چراکه خانوار های شهری برای حمل ونقل برون شهری بیشتر از تاکسی بین شهری استفاده نموده اند و بالاترین هزینه حمل ونقل برون شهری به کرایه آن اختصاص داشته است.